Het heilige als grens en volheid (2009)

Inleinding

Reeds op Aswoensdag werd in deze kapelgemeenschap het symbool geplaatst van de cirkel. De cirkel die van alle ballast leeggemaakt werd, waarin wij gaan staan als in de woestijn om in deze leegte te ondervinden wat ons leven waardevol en echt maakt, om ons diepste ik aan te voelen, de heelheid en de kringloop, de verbondenheid met de anderen en met alles wat ons omringt.

Elke zondag plaatsen we in deze cirkel een symbool, geen ballast om de leegte van een winkelrek te vullen, maar een voorwerp dat verwijst naar iets dat we als waardevol en fundament van ons diepste ik erkend hebben. Iets dat ons echte vreugde geeft.

Vorige zondag was dat het regenboogmotief, het kleurrijk beleven van de trouw van God en zijn Verbond. Vandaag plaatsen we wierook in onze cirkel. Wierook wordt in onze kerken nog maar weinig gebruikt: in de uitvaartliturgie en in een zeldzame 'hoogmis met drie heren'. Maar in het Oosten heeft wierook in vele ceremoniëlen zijn plaats. Wierook betekent oorspronkelijk 'gewijde rook', rook die het heilige omkranst en vereert, het heilige oproept en die door alle aanwezigen ingeademd wordt. Over het heilige zullen we in deze viering wat mediteren. Moge God ons daarbij helpen, die wij noemen Vader en Moeder, uitverkoren Zoon en heiligende geest.

Gebed van de Adivadis

Geest uit de hoge hemel
Moeder Aarde onder onze voeten
Vier hoeken, tien richtingen
De aarde reikt ver, de lucght buigt diep

Planten en bomen, dieren en vogels,
Wouden en heuvels, rivieren en velden,
Ze zijn allemaal door u geschapen
Ze worden allemaal beschermd door u

Geesten van het dorp, geesten van het huis
Onze oudsten, onze voorouders, onze stamvaders,
Jullie maakten het pad, jullie toonden de weg
Wij volgen jullie

Laat er geen dreiging zijn van tijgers,
geen angst voor slangen
op het pad dat we bewandelen

Laat er geen versplintering zijn,
Geen jaloersheid, boosheid en hebzucht onder ons
Eender uit welke richting ze komen
Laat ze terugkeren vanwaar ze kwamen

Het heilige erkennen komt fundamenteel neer op het erkennen van grenzen. Heilig betekent: overschrijd deze grenzen niet.Van deze idee van de Indiase Vandana Shiva willen we in onze meditatie uitgaan. Zij heeft het in haar interview vooral over de grenzen aan de hebzucht en daarmee samenhangend ook over het sacrale karakter van onze natuurlijke omgeving waar we niet gelijk wat mogen mee doen omdat al het geschapene meer is dan iets met een gebruikswaarde, meer dan een middel voor snelle winst. Zoals de adivasis vernoemt ook zij 'het heilige woud' dat zegt: vernietig mij niet, 'de heilige rivier' die zegt doodt mijn water niet, 'het heilige zaad' dat zegt, ik ben een geschenk van de natuur, zet geen prijs op mij.

Wij kennen in de omgangstaal ook de speciale uitdrukking 'dat is heilig', om te verwijzen naar tradities en gewoonten die we niet willen opgeven: de familiebijeenkomst op de derde zondag van juni bv. of het volleybalspel de maandagavond (waar alles moet voor wijken), of de maandelijkse kaartavond met de vrienden. 'Heilig' menen we hier niet ernstig, maar het woord geeft wel aan dat het ons moeite zou kosten om dergelijke handelingen te laten, er geen belang meer aan te hechten, er ons onverschillig over heen te zetten. Maar er zijn wél manieren van handelen of van denken die we in ernst 'heilig' noemen omdat we er zo diep aan gehecht zijn. Zelfs wanneer we inzien dat het wellicht rationeler of voordeliger of efficiënter zou zijn om een houding of praktijk te laten varen, dan nog is er iets in ons dat zich daar tegen verzet. We vinden dat het te zeer deel uitmaakt van onszelf.

Een dergelijke houding kunnen we in een veel intensere zin sacraal noemen wanneer ze betrekking heeft op fundamentele domeinen van ons leven: de omgang met de medemens, met onze ouders, onze kinderen, onze kijk op trouw en eerlijkheid en vriendschap, onze overtuigingen en gedragingen t.o.v. lijden en dood, macht en bezit, rechtvaardigheid, het appél van de volkeren van het zuiden, de omgang met de natuur... Al deze domeinen kunnen ons in een sterke zin echt heilig zijn: we vinden dat men hier niet gelijk wat kan doen of laten, dat hier grenzen en 'wetten' zijn. Die overschrijden zou betekenen onszelf te verloochenen en te verminken. Iets kan voor een mens bv. zo heilig zijn en de grens zo onaantastbaar dat hij er zijn leven voor op het spel zet (vgl. mensenrechtenactivisten). Of men deelt nog liever mee in de klappen dan een vriend in moeilijkheden te verraden.

Vanwaar komt deze gevoeligheid voor het heilige en voor grenzen in ons? Ik geloof dat we er enerzijds mee geboren of mee 'geschapen' zijn. Het heilige zit in ons, werd in ons ingeplant en dit laat ons toe het 'onderweg' te herkennen. Maar het herkennen van het heilige wordt ons ook aangeleerd en voorgeleefd. (vgl. gebed van Adivasis: jullie toonden ons de weg...). Zo leerden ook wij in onze religieuze traditie en via de mensen rondom ons, de gevoeligheid voor het heilige en het ontzag voor de grenzen die het uittekent.

In deze religieuze traditie zijn de tien geboden een monumentale richtingaanwijzer op de weg naar het herkennen van wat de mens fundamenteel als heilig moet benaderen.We luisteren nu naar een hertaling ervan van Jan De Roeck.

Afsluitend

Ik wil als besluit van de woorddienst nog op twee punten wijzen. De eerbied voor het heilige is niet in alles regelende voorschriften te vatten. Ook de dekaloog moeten we niet lezen als praktisch handboek. Maar ze zegt wel: opgelet, als je voor dit soort keuzes staat, denk eraan dat je hier niet gelijk wat kan doen, maar trouw moet trachten te blijven aan de richting die ik aangeef. Zie bv de situaties en personages in de Dekaloog van Kiéslowski: in deze tien filmen zijn de situaties gecompliceerd, ze zijn niet onder de hoed van een van "de tien geboden" te vatten. Maar de filmmaker laat wel aanvoelen dat er in de situaties een fundamentele waarde -iets heiligs- op het spel staat, iets dat deze mensen aangrijpt. En ook wanneer ze verkeerd handelen merkt men aan hun gezichten of houdingen dat ze er in hun diepste menszijn door geraakt worden. Deze ervaring en herkenning ontstaat eigenlijk in het kontakt met de andere, dikwijls zelfs met het gezicht van de andere, zoals in de beelden gesuggereerd wordt.

In onze samenleving hebben veel zingevingen en normen hun sacraal karakter verloren. Over dit fenomeen van uitdeinende secularisatie wordt hier op Filosofenfontein volgende week trouwens een conferentie gegeven. 'Het heilige' speelt geen rol meer in veel keuzes, in de beoordeling van vele situaties en in veel van onze praktijken. Dat is een goede zaak wanneer daardoor manipulatie van onwetendheid, onzekerheid, onmacht en schuldgevoelens uit de wereld geholpen werden, daar waar vroeger in naam van 'de godsdienst', veel ten onrechte beweerd en opgelegd werd. Maar secularisatie als een diffuse sfeer van aanbidding van berekenende en gevoelloze rationaliteit, van eenzijdige efficiëntie en van grenzenloze autonomie, als zo goed als totale ontkenning van 'het heilige', dat lijkt me dodelijk voor de mens en de wereld.

En dit brengt me tot mijn tweede en laatste punt. Gevoeligheid voor het heilige maakt ons bewust van grenzen en dit heeft op het eerste gezicht een negatieve klank. We moeten immers leren afstand doen, ons inhouden, rekening houden met de andere, met de oproep en de waarschuwing van iets dat onze eigenmachtigheid te boven gaat. Dit lijkt fel op inleveren. Maar gevoeligheid voor het heilige laat ons ook van de heiligheid smaken. Laat ons aanvoelen dat we hierin echt onszelf vinden, dat we hierin datgene van onszelf kunnen beleven wat ons het dierbaarst is, waar we het meest om geven, wat we 'voor geen geld' zouden willen verliezen, datgene wat ons leven doorheen de tijd een zekere heelheid en consistentie geeft, al datgene wat ons inderdaad heilig is. En wat 'onze jeugd verblijdt' zoals vroeger bij het begin van de mis elke dag gebeden werd.

Het heilige erkennen, zegt Vandana Shiva, is taboes erkennen maar betekent ook het vieren van de overvloed die dan aanwezig komt.

Laten we in deze geest de vastentijd op ons laten inwerken. En in onze meditatie over het heilige, ook het gezicht zoeken van onderdrukte volkeren en het aanschijn van de mishandelde aarde.